Historia Beskidu Śląskiego –  XIX – XX wiek

W wyniku powodzenia rosyjskiej ofensywy w Galicji jesienią 1914 r., w połowie listopada na Zaolzie ewakuował się Departament Wojskowy NKN, którego szefem był ppłk. Władysław Sikorski. W Jabłonkowie* i Nawsiu* rozlokowano Sztab, Szkołę Podchorążych, Biuro Sanitarne i Batalion Uzupełnień, w Trzyńcu” — Intendenturę, a w Cieszynie, gdzie rezydował wówczas Naczelny Sztab Armii Austriackiej kierowany przez gen. Konrada von Hatzendorfa — Biuro Prasowe. Polskie szpitale wojskowe działały w Wędryni*, Nydku*, Nawsiu* i Łyżbicach*. W okolicach Jaworzynki*, Bukowca* i Nydku* trwało szkolenie polskich żołnierzy, w tym specjalnej kompanii narciarzy. W czasie 2-miesięcznego pobytu NKN nad Olzą* kilkakrotnie bywał tu również Józef Piłsudski. Naczelnik przebywał w Bystrzycy* i w Jabłonkowie*.

Rozpad monarchii austriackiej po I wojnie światowej stanowił zwrotny moment w dziejach Śląska Cieszyńskiego. 27 X 1918 r. odbył się w Cieszynie masowy wiec ludności polskiej. 40 tys. zgromadzonych tu mieszkańców entuzjastycznie uchwaliło rezolucję, w której w punkcie pierwszym stwierdzono: ,My Polacy Księstwa Cieszyńskiego uznajemy bezwarunkową przynależność naszą i ziemi naszej do Polski i uważamy się odtąd za obywateli wolnej, zjednoczonej i niepodległej Polski”. W nocy z 31 X na 1 XI 1918 r. grupa polskich ofiecerów i podoficerów garnizonu cieszyńskiego, dowodzona przez por. Klemensa Matusiaka, opanowała garnizon i miasto wraz z najbliższą okolicą. Bezkrwawy zamach umożliwił przejęcie władzy przez powołaną 19 X 1918 r. Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, której kierownictwo utworzyli przedstawiciele trzech najsilniejszych polskich ugrupowań politycznych: Tadeusz Reger (PPSD Śląska Cieszyńskiego), dr Jan Michejda (Polskie Zjednoczenie Narodowe) i ks. Józef Londzin (Związek Śląskich Katolików). Podobny charakter miał powstały w tym samym czasie w Polskiej Ostrawie czeski „Zemsky narodni vybor pro Slezsko”, który zasięgiem działania objął pn.-zach. i zach. część regionu. Na mocy porozumienia z 5 XI 1918 r. obydwa organy określiły terytorialne zasięgi swych kompetencji, dokonując „podziału” Śląska Cieszyńskiego w oparciu o zasadę narodowościową. Polsce przypadły powiaty bielski i cieszyński, Czechosłowacji — powiat frydecki. Powiat frysztacki podzielono według zasiedlenia gmin. Do Polski weszły miasta: Bielsko, Skoczów, Strumień, Cieszyn, Jabłonków*, Karwina, Bogumin i Fiysztat, do Czechosłowacji — Frydek, Orłowa i Ostrawa.

Wkrótce jednak zaczęły się ujawniać poważne antagonizmy polsko-czeskie, dotyczące przynależności państwowej Śląska Cieszyńskiego. Rząd nowo utworzonej Republiki Czechosłowackiej w sposób coraz bardziej agresywny zaczął domagać się przyłączenia, całego Śląska Cieszyńskiego po rzekę Białą do Czech. Akcentował przy tym argumenty historyczne — wielosetletnią przynależność tych ziem do Korony św. Wacława. Strona polska kładła nacisk na faktyczną strukturę narodowościową, świadczącą o polskości tych ziem. Jednocześnie w Bielsku ukonstytuowała się organizacja „Der Deutsche Volksrat der Deutschen Parteien” (Niemiecka Rada Ludowa Partii Niemieckich), występująca w imieniu ludności niemieckiej rejonu Bielska i Białej, która zażądała przyłączenia całego Śląska Cieszyńskiego wraz z miastem Białą do tzw. Sudetenlandu.

O ile dla ówczesnego rządu polskiego problem Cieszyna był drugorzędny w porównaniu ze sprawami polityki wschodniej, o tyle dla nowo powstałego państwa czechosłowackiego posiadanie całego zagłębia ostrawsko-karwińskiego i kontrola nad linią bogumińsko-koszycką, łączącą kraje czeskie ze Słowacją, były kwestiami zasadniczej wagi. Toteż 23 I 1919 r. (na 3 dni przed planowanymi wyborami do Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej, w których okręg nr 35 obejmował właśnie Śląsk Cieszyński), korzystając z przychylności aliantów i dramatycznej sytuacji militarnej Polski^ 16-tysięczne zgrupowanie wojsk czeskich pod dowództwem płk. Śnejdarka uderzyło na szerokim froncie od Bogumina po Jabłonków* na ziemie polskie. Słabe, liczące niespełna 1,5 tys. karabinów siły polskie pod dowództwem płk. F. Latinika po zaciętych walkach musiały się wycofać. Utracono Bogumin i zagłębie karwińsko-ostrawskie, a 27 stycznia również Cieszyn, z którego do Skoczowa ewakuowało się dowództwo wojsk polskich i Rada Narodowa. Pod Bystrzycą* ochotniczy oddział milicji trzynieckiej ppor. Sojki zatrzymał wprawdzie Czechów, jednak 26 I pluton z Przeł. Jabłonkowskiej* musiał wycofać się przez Istebną* do Milówki. 28 I wojska czeskie dotarły pod Skoczów. Czesi zajęli m.in. Goleszów*, następnie Hermanice, Ustroń* i Nierodzim, a front ustalił się na linii Wisły*.

W trzydniowej bitwie „pod Skoczowem”, której apogeum przypadło na 30 stycznia, liczące ok. 4,5 tys. żołnierzy i oficerów siły polskie stawiły czoła 2-3 krotnie liczniejszemu przeciwnikowi. Wieczorem 30 I na wniosek strony czeskiej nastąpiło zawieszenie broni.

3 lutego w Paryżu została zawarta ugoda podpisana przez R. Dmowskiego i E. Beneśa, w myśl której dokonano podziału Śląska Cieszyńskiego na polską i czeską strefę okupacyjną. Nową linię demarkacyjną wyznaczono wzdłuż linii kolejowej Bogumin – Cieszyn -Jabłonków*.