W dziedzinie stosunków politycznych Śląsk Austriacki odzyskał po Wiośnie Ludów swą dawną pozycję odrębnej prowincji, z własnym sejmem i samorządem krajowym w Opawie. Nastąpiły również kilkakrotnie zmiany w podziale administracyjno-politycznym Śląska Cieszyńskiego. Ostatecznie, po reformie administracyjnej w Austrii, w 1868 r. podzielono go na trzy powiaty polityczne z siedzibami w Bielsku, Cieszynie i Frysztacie, z których każdy obejmował kilka tzw. powiatów sądowych. Wsch. część omawianego w niniejszym tomiku terenu (cała dolina Wisły* z Wisłą* i Ustroniem* oraz wsie po Cisownicę* i Goleszów*) weszła w skład powiatu sądowego skoczowskiego w powiecie politycznym bielskim. Górna część doliny Olzy* (od Trzyńca* do Jaworzynki*, Istebnej* i Mostów*) weszła w skład powiatu sądowego jabłonkowskiego, zaś reszta — w skład powiatu sądowego cieszyńskiego, oba w powiecie politycznym cieszyńskim. Podział ten na omawianym tu terenie utrzymał się do 1918 r.
Rewolucja lat 1848-49 odegrała przełomową rolę w zakresie kształtowania się świadomości narodowej na Śląsku Cieszyńskim. Już na początku lat czterdziestych wśród cieszyńskiej młodzieży gimnazjalnej powstają pierwsze polskie zrzeszenia narodowe, m.in. „Złączenie Polskie”, a później „Towarzystwo uczących się języka polskiego”. W maju 1848 r., korzystając z konstytucyjnej wolności prasy i ograniczenia cenzury, studenci Paweł Stalmach i Andrzej Cinciała oraz adwokat dr Ludwik Klucki założyli w Cieszynie „Tygodnik Cieszyński” (od 1851 r. — „Gwiazdka Cieszyńska”). Pismo to stało się wkrótce ośrodkiem krystalizującego się stopniowo polskiego życia narodowego na tym terenie. W miesiąc później P. Stalmach i A. Kotula zamanifestowali przynależność Śląska do narodu polskiego na Zjeździe Słowiańskim w Pradze. W sierpniu 1948 r. do miejscowych urzędów wprowadzono języki: polski i czeski jako języki narodowe.
Dla dalszego kształtowania się polskiego ruchu narodowego wielkie znaczenie miało też dopuszczenie we wrześniu 1848 r. języka polskiego do szkół ludowych (chociaż rzeczywisty postęp w tej dziedzinie przyniosła dopiero ustawa szkolna z 1869 r.), a w dwa miesiące później założenie w Cieszynie „Czytelni Polskiej” — towarzystwa, które za cel stawiało sobie nauczanie języka polskiego, organizowanie imprez kulturalnych i szerzenie czytelnictwa polskiej prasy i książek (m.in. przez założoną już w marcu 1949 r. „Bibliotekę Polską”). Poważnym bodźcem do rozwoju życia publicznego stały się kolejno przeprowadzone w tym czasie wybory: do Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie, parlamentu austriackiego w Wiedniu oraz do Sejmu Krajowego w Opawie.
Po upadku rewolucji 1848 r. i kilkunastoletnim okresie neoabsolutyzmu, datująca się od lat sześćdziesiątych era konstytucyjna w monarchii austriackiej przyniosła również na Śląsku Cieszyńskim niebywały rozwój życia politycznego. W 1867 r. do Sejmu Krajowego w Opawie wszedł po raz pierwszy przedstawiciel polskiej ludności Ziemi Cieszyńskiej — zarządca dóbr Józef Dostał (1826-1873). W następnych latach, w wyniku serii corocznych masowych wieców — „zabaw narodowych”, z których najsłynniejszą była tzw. „Unia Sibicka” w 1869 r. w Sibicy pod Cieszynem, polski obóz narodowy wzmocnił się do tego stopnia, że w kolejnych wyborach do Sejmu Krajowego w 1871 r. zdobył wszystkie cztery mandaty z kurii wiejskiej. W dwa lata później Jerzy Cienciała (1834-1913) z Mistrzowie, wybitny dzałacz społeczno-polityczny, zwany na cieszyńskiej wsi „polskim królem”, wszedł jako pierwszy polski poseł z terenu Śląska Cieszyńskiego do Rady Państwa w Wiedniu.
Wśród Niemców najsilniej reprezentowany był tzw. obóz liberalny, któremu przez długie lata przewodził pastor ewangelicki, dr Teodor Haase (1834-1909), w latach 1870-1900 wielokrotnie wybierany do Sejmu Krajowego w Opawie i parlamentu wiedeńskiego. W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej obóz niemiecki zyskał niemałe poparcie w tzw. ruchu ślązakowców. Ruch ten, potępiany przez całą świadomą część polskiego społeczeństwa Śląska Cieszyńskiego, szerzył pogląd o rzekomej odrębności narodowościowej Ślązaków i ich przywiązaniu do kultury niemieckiej. Rozwijał się głównie w pn.-wsch. części regionu, ogniskując się wokół Śląskiej Partii Ludowej, powołanej do życia w 1909 r. przez Józefa Kożdonia (1873-1949).
Sukcesom obozu proniemieckiego sprzyjało rozbicie polskiego ruchu narodowego między Związek Śląskich Katolików ks. Ignacego Świeżego (później ks. Józefa Londzina) a ewangelickie Polityczne Towarzystwo Ludowe z dr. Andrzejem Cinciałą, Jerzym Cienciałą i pastorem Franciszkiem Michejdą na czele. Na przełomie XIX i XX w. przebywał w Cieszynie, a następnie w Bielsku ks. Stanisław Stojałowski, inicjator ruchu ludowego w Galicji. Jego idee solidarnościowe i stworzenia nowego ładu opartego na prawie Bożym znalazły żywy oddźwięk również w pn. części regionu. Ruch socjalistyczny, rozwijający się od końca XIX w. w ośrodkach przemysłowych, reprezentowała Polska Partia Socjalno-Demokratyczna, kierowana przez Tadeusza Regera.
Największą rolę w konsolidacji obozu polskiego odegrała założona w 1885 r. z inicjatywy Pawła Stalmacha „Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego”, zrzeszająca prawie wszystkich polskich działaczy narodowych bez względu na różnice wyznaniowe i społeczno-polityczne. Jej niewątpliwym sukcesem było założenie w 10 lat później pierwszego polskiego gimnazjum w Cieszynie oraz wielu polskich szkół ludowych na całym Śląsku Cieszyńskim. „Macierz” (jako „Macierz Ziemi Cieszyńskiej”) istnieje zresztą do dziś, a jej koła podejmują wiele cennych inicjatyw społeczno-kulturalnych w regionie.