Wszystkie znaleziska z późnego odcinka epoki brązu łączą się z tzw. kulturą łużycką, którą jeszcze do niedawna wiązano z Prasłowianami. Jednak brak ciągłości osadniczej pomiędzy kulturą łużycką a późniejszym osadnictwem słowiańskim zmusił do odrzucenia tej teorii. Kultura łużycka nie skończyła się wraz z epoką brązu, trwała także w pierwszym odcinku epoki żelaza, a mianowicie do schyłku okresu halsztackiego i początków lateńskiego czyli mniej więcej do lat 400-300 p.n.e. Najważniejsza zmiana jaką przyniosło pojawienie się kultury łużyckiej dotyczyła obrządku grzebalnego. W tym okresie pochówki szkieletowe zostały zastąpione ciałopalnymi, co niewątpliwie musiało się wiązać ze zmianami w wierzeniach religijnych.
Na Żywiecczyźnie osadę i cmentarzysko kultury łużyckiej odkryto w Żywcu na górze Grójec nad doliną Soły. Pochodzą one już z epoki żelaza, z lat 500-400 p.n.e. Znaleziono tam ciałopalne groby jamowe oraz wyroby z żelaza i brązu. Sama osada miała charakter obronny, co być może świadczy o tym, że strzegła przejścia przez Beskidy, wiodącego doliną Soły. Osada kultury łużyckiej istniała prawdopodobnie również w Żabnicy na wzgórzu zwanym, podobnie jak w Żywcu, Grójcem.
Wiele osiedli, grodzisk i cmentarzysk kultury łużyckiej odkryto na Orawie, jednak żadne stanowisko nie przekroczyło pasma Magury Orawskiej na północy. Wszystkie ulokowane są wokół doliny Orawy, od Istebnego na południu po Twardoszyn na północy. Wiele z nich zostało starannie przebadanych i dostarczyło bogatego materiału. Pozwoliło to wyróżnić tutaj tzw. orawską grupę kultury łużyckiej. Czy ludność tej kultury przenikała na Zamagurze Orawskie, do doliny Białej Orawy—trudno powiedzieć. Bez wątpienia natomiast doliną Orawy prowadził w tym czasie szlak handlowy z południa na ziemie polskie. Szlakiem tym transportowano polską sól, ołów i inne surowce.
Zanik kultury łużyckiej w początkach okresu lateńskiego wiązał się z ekspansją Celtów, którzy opanowali między innymi tereny Czech, Moraw i Słowacji, a stamtąd przeniknęli na Śląsk i do Małopolski. Na obszarze północnej Słowacji, po okresie podbojów, doszło do wymieszania się ludności celtyckiej z miejscową ludnością łużycką, która następnie ulegała stopniowej celtyzacji. W ten sposób w okresie późnolateńskim (ok. 300 p.n.e. do przełomu er) i wczesnorzymskim (początek naszej ery) powstała tzw. kultura puchowska (Puchów nad Wagiem).
Na Orawie stanowiska kultury puchowskiej, podobnie jak wcześniej łużyckiej, koncentrują się wyłącznie w dolinie Orawy. Orawskie Zamagurze było w tym czasie najprawdopodobniej niezaludnione. Najbliższe znaleziska pochodzą z Niedźwiedziego (słow. Medvedie) pod Twardoszynem.
Kultura puchowska jest również reprezentowana na obszarze Żywiecczyzny. Chodzi o odkrycia na Grójcu nad Żywcem, gdzie odsłonięto fragmenty wałów, datowane na lata 200-100 p.n.e., a także ceramikę z początku naszej ery. Jak dotąd nie udało się odkryć cmentarzysk tej kultury.
W okresie wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej (zwanym skrótowo okresem rzymskim), tj. na przestrzeni od 0-400 lat n.e., nasiliły się handlowe kontakty pomiędzy Cesarstwem Rzymskim a ludami tzw. barbarzyńskimi, żyjącymi na północ od granicznej linii Dunaju. W zasięgu wymiany handlowej znajdowały się nie tylko Czechy, Morawy i Słowacja, ale także ziemie polskie. Tzw. szlak bursztynowy, prowadzący przez Bramę Morawską, posiadał kilka odgałęzień. Jedno z nich wiodło przez przeł. Jabłonkowską i dolinę Olzy, tj. blisko opisywanego obszaru. Potwierdzają to liczne znaleziska rzymskich monet, zarówno z doliny Olzy i rejonu Żywca, jak i z przedgórza Karpat. W okresie rzymskim w środkowej Europie nastąpiło wiele istotnych zmian. W 2 połowie II wieku n.e. zanikła kultura puchowska, a na pograniczach słabnącego imperium rzymskiego rozpoczęły się długotrwale boje z plemionami germańskimi.
Ważny przełom nastąpił u schyłku IV wieku. Wówczas to z terenów wschodniej Europy rozpoczęli ekspansję Hunowie, dając w ten sposób początek wielkim przemianom etnicznym określanym mianem węrówek ludów (IV-VII w.). Nawała Hunów, którzy przez teren Panonii i Bramę Morawską dotarli również na ziemie polskie, poruszyła między innymi liczne plemiona słowiańskie. Z prakolebki pomiędzy Odrą a Wisłą i Dunajem rozeszły się one w różne strony Europy, zajmując także ziemie południowej Słowacji. Przypuszcza się, że w interesującym nas rejonie przepływ Słowian na południe mógł się odbywać przez północno-wschodnie podnóża Babiej Góry i Kotlinę Orawsko-Nowotarską oraz przez dolinę Olzy i przeł. Jabłonkowską. Po zasiedleniu żyznych terenów nad Dunajem, Hronem i Wagiem, kierunek rozwoju osadnictwa uległ odwróceniu — słowiańska ludność, wędrując w górę dolin rzecznych, rozpoczęła stopniowe wdzieranie się w głąb Karpat. W efekcie przerwa osadnicza na Orawie (Dolnej) trwała od upadku kultury puchowskiej w 2 połowie II wieku po wczesne średniowiecze, tj. do VIII i IX stulecia. Inaczej było na Żywiecczyźnie, gdzie pierwsi osadnicy postępujący w głąb Karpat od strony górnej Wisły i Górnego Śląska, dotarli najprawdopodobniej dopiero w XII i XIII wieku (Żywiec i Kotlina Żywiecka).
Z VIII i IX stulecia pochodzą słowiańskie grodziska i osady na Orawie. Podobnie jak w poprzednich okresach, skupiają się one wzdłuż doliny Orawy (Orawskie Podzamcze, Dolny Kubin, Wieliczna), nie przekraczając Magury Orawskiej na północy. Oznacza to, że dorzecze Białej Orawy, także i tym razem pozostało niezasiedlone.
