Historia Beskidu Śląskiego – XIX – XX wiek
W II połowie XIX stulecia powstało też szereg innych polskich stowarzyszeń o charakterze oświatowo-kulturalnym i społecznym, jak np. Towarzystwo Rolnicze (założone w 1868 r., kierowane przez Jerzego Cienciałę, a później Józefa Zaleskiego), Towarzystwo Pomocy Naukowej (1872, niosące pomoc ubogim uczniom i studentom), Dziedzictwo Błog. Jana Sarkandra (1873, katolickie), Towarzystwo Oświaty Ludowej (1881, ewangelickie), Towarzystwo Domu Narodowego (1887), Stowarzyszenie Sportowe „Sokół” (1891) czy Polskie Towarzystwo Pedagogiczne (1896). Ten widoczny wybuch działalności społecznej świadczył o zrozumieniu potrzeby uświadomienia narodowego, jak również o niespożytej energii i prężności ówczesnej, nielicznej przecież, polskiej inteligencji. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. w ośrodkach przemysłowych, jakimi były Bielsko, Skoczów, Ustroń* i Trzyniec*, zaczęły powstawać pierwsze polskie organizacje robotnicze o charakterze związków zawodowych. Łączyło się to ze znacznym nasileniem walk klasowych, które objawiły się m.in. falą strajków. Domagano się — oprócz polepszenia warunków pracy i bytu — również powszechnego prawa wyborczego do parlamentu wiedeńskiego, co zostało osiągnięte w 1906 r.
Lata II połowy XIX i początek XX w. to okres gwałtownie przebiegającego uprzemysłowienia Śląska Cieszyńskiego. Dla rozwijającego się ostrawsko-karwińskiego zagłębia węglowego wielkie znaczenie miało doprowadzenie do Bogumina, w 1847 r., linii kolejowej — tzw. Kolei Północnej, wiodącej z Wiednia przez Morawy i Ostrawę, z odgałęzieniami do Pragi i Berlina. W niespełna 10 lat później Kolej Północną przedłużono przez Zebrzydowice i Dziedzice do Krakowa (z odgałęzieniem Dziedzice – Bielsko), a następnie do Lwowa. Dla uruchomionej w 1839 r. huty w Trzyńcu* tę samą wagę miała budowa w 1869 r. linii bogumińsko-koszyciciej, biegnącej z Bogumina przez Cieszyn, doliną Olzy* na Przełęcz Jabłonkowską*
i dalej na Słowację. Dla Śląska Cieszyńskiego bardzo istotna była też uruchomiona w 1888 r. tzw. Kolej Miast Śląskich: z Frydka przez Cieszyn i Skoczów do Bielska, z odgałęzieniem w Goleszowie* do Ustronia*. Rozwój linii kolejowych pozbawił ludność beskidzkich wiosek ważnego źródła dochodów: odpadły zarobki z dalekich wyjazdów furmankami po rudę żelazną na Słowację czy po sól do Wieliczki. Z kolei fabryczny przemysł włókienniczy stał się przyczyną upadku chałupniczego tkactwa i sukiennictwa. Nędza wypędzała górali na emigrację sezonową na Węgry i Śląsk Pruski lub na stałą, głównie do Ameryki.
W okresie lat 1857-1910 liczba ludności Śląska Cieszyńskiego wzrosła z 190 do 435 tys. Średnia gęstość zaludnienia w 1910 r. wynosiła 190 osób/km2, przy czym na terenach górskich była ona znacznie mniejsza (60-80 osób/km2). Większość ludności była polska, lecz na skutek stałego nacisku germanizacyjnego, połączonego z akcją czechizacji prowadzoną przez rząd krajowy w ()pawie, procent posługujących się językiem polskim spadał: w 1800 r. — 73%, w 1869 r. — 58%, w 1900 r. — 61%, ale już w 1910 r. tylko niecałe 55% (chociaż najbardziej polski powiat jabłonkowski wykazywał aż 96,4% ludności polskiej!). W tym samym 1910 r. językiem czeskim posługiwało się 27% mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, ale w powiecie sądowym cieszyńskim już tylko 15%, a w powiatach skoczowskim i jabłonkowskim —poniżej 0,6%. Językiem niemieckim posługiwało się 18% ludności Śląska Cieszyńskiego, przy czym Niemcy koncentrowali się głównie w miastach (Bielsko — 84%, Cieszyn — 61%) i w ośrodkach przemysłowych (Trzyniec* — 35%).
Wybuch I wojny światowej zrodził wśród cieszyniaków nadzieję, że oto z bronią w ręku utorują drogę do powrotu Polski na mapę Europy oraz do połączenia Śląska Cieszyńskiego z Macierzą. Już w pierwszych dniach sierpnia 1914 r. stawiło się w Krakowie pod komendę Józefa Piłsudskiego i weszło w skład 1 Brygady ponad 300 ochotników ze Śląska Cieszyńskiego, głównie ze Związku Strzeleckiego i „Sokoła”. 23 sierpnia, a więc w tydzień po powstaniu Naczelnego Komitetu Narodowego, powstała Sekcja Śląska NKN, na której czele stanął Ignacy Domagalski. W jej skład weszli m.in. Hilary Filasiewicz, Józef Londzin, Jan Michejda, Tadeusz Reger, Józef Zalewski. Sekcja przystąpiła w Cieszynie do formowania kolejnego oddziału legionistów, składającego się z członków „Sokoła”. Przedsięwzięciem kierował prezes „Sokoła” Hieronim Przepiliński — dyrektor polskiej Szkoły Wydziałowej w Cieszynie. 21 IX 1914 r. oddział, liczący ok. 350 ochotników, uroczyście żegnany w Cieszynie, wyjechał do Mszany Dolnej. Tam utworzono z niego 2 kompanię „śląską” III pułku II Brygady Legionów, dowodzonego wówczas przez mjr (późniejszego generała) Józefa Hallera. Kompania ta, od 13 X 1914 r. do listopada 1915 r., przeszła chwalebnie cały szlak bojowy II Brygady od Nadwornej przez Mołotków, obronę Rafajłowej, Sołotwinę i Rarańczę po Kostiuchnówkę na Wołyniu. W krwawej bitwie pod Kostiuchnówką, 5 XI 1915 r., zginął por. Jan Łysek z Jaworzynki*, od grudnia 1914 r. dowódca „śląskiej” kompanii.
