Ustroń — miasto o charakterze wczasowo-uzdrowiskowym, położone w dolinie Wisły, na pn. skraju Beskidu Śląskiego. Powierzchnia 59 km2, 15 900 mieszkańców. W jego skład, obok dawnego Ustronia Dolnego i Górnego, wchodzi szereg dzielnic będących dawniej przysiółkami, jak Goje, Jelenica, Poniwiec, Dobka, lub osobnymi wsiami, jak Polana, Hermanice, Nierodzim, Lipowiec, a także nowe dzielnice wczasowe i uzdrowiskowe, jak Jaszowiec czy Zawodzie.
Od wsch. otaczają Ustroń stoki Lipowskiego Gronia, Równicy i Orłowej, natomiast od zach. dominują nad nim Mała Czantoria (866 m) i Wielka Czantoria (995 m). Na pd. graniczy Ustroń z miastem Wisłą, a na pn. sięga (od 1974 r., gdy w jego granice administracyjne włączono wsie Nierodzim i Lipowiec) aż po Skoczów.
Nazwę „Ustroń” językoznawcy wywodzą od miejsca zacisznego, ustronnego, leżącego „na stronie” — a takim na pewno było to miejsce, gdy zaczęła powstawać tu wieś. Natomiast przekazy legendarne podają, że tu właśnie nad brzegiem Wisły jeden z oddziałów tatarskich spalił w 1241 r. kilkuset polskich jeńców, skąd poszła nazwa „ustrina” lub „ustrinum”, tzn. pogorzelisko z ciał ludzkich (łac „ustor” — palący trupy).
Ustroń należy do starszych osad Ziemi Cieszyńskiej: już w 1305 r. był wzmiankowany w „Liber fundationis” archidiakonatu opolskiego. Pierwsi osadnicy założyli Ustroń Dolny (w rejonie dzisiejszej stacji kolejowej Ustroń). W 2 poł. XVI w. zaczął powstawać Ustroń Górny (okolice dzisiejszego centrum), a jeszcze dalej w górę Wisły, „na Polance” (dziś Polana), pierwszych 12 zagrodników odnotowano w 1607 r. Ustroń Dolny i część Górnego były od najdawniejszych czasów własnością szlachecką, a pierwszym znanym właścicielem był (pocz. XVII w.) Marcin Kloch z rodu Korniczów, pochodzący z Bestwiny koło Bielska. Pozostała część Górnego Ustronia stanowiła własność książęcą.
W czasie wojny trzydziestoletniej do Ustronia schroniła się okoliczna szlachta w obawie przed grasującymi na tym terenie wojskami neapolitań-skimi, walczącymi po stronie katolickiej Austrii. Ustroń został jednak zdobyty i spalony (1621 r.), szlachta obrabowana, a właściciel wsi, Kloch —zamordowany. W tych właśnie niespokojnych latach uciekający przed grabieżami chłopi zaczęli osiedlać się na coraz wyżej położonych terenach i przestawiać się na na gospodarkę hodowlaną. W 2 poł. XVII w. na okolicznych groniach istniało już szereg gospodarstw pasterskich i szałasów, opartych na wzorach wałaskich. W 1788 r. na Równicy, Orłowej i Czantorii 39 gospodarzy ustrońskich wypasało ok. 1500 owiec i kilkadziesiąt krów.
Z czasem ustrońskie dobra szlacheckie uległy rozdrobnieniu, a z ich właścicielami książęta cieszyńscy ciągle toczyli spory „o miedzę”. Aby położyć temu kres, w 1633 r. księżna Elżbieta Lukrecja kupiła od Mikołaja Rudzkiego część Ustronia Górnego i Polanę, a w 1637 r. od Czammera część Ustronia Dolnego — wraz z poddanymi jak obecnymi jak i zbiegłymi”. Wreszcie książę cieszyński Franciszek II Lotaryński w 1738 r. wykupił resztę Ustronia Dolnego. Obie części Ustronia połączono w jedną wieś dopiero w 1839 r.
Ok. 1770 r. geolog Fugger z pomocą słowackich rudziarzy odkrył w rejonie Ustronia, Cisownicy, Lesznej i Górek pokłady rudy żelaza. Zachęciło to obrotnego księcia Alberta do uruchomienia w 1772 r. w Ustroniu pierwszego, prymitywnego jeszcze, półziemnego pieca hutniczego, w którym z rudy otrzymywano 12-16% surowego żelaza. Odtąd przez okres blisko 200 lat losy huty w decydujący sposób miały wpływać na dzieje Ustronia.
W 1780 r. rozpoczął tu pracę pierwszy na Śląsku Cieszyńskim wielki piec (3N), dając początek wielkiemu ośrodkowi hutniczemu, jakim w XIX w. stał się Ustroń. Fundusze potrzebne na budowę huty uzyskano z parcelacji pomiędzy chłopów 14 folwarków, w tym dolnoustrońskiego (1777 r.) i górnoustrońskiego (1778 r.).
Pierwszym hutmistrzem był Jan Jakub Lutz, sprowadzony z Jachymowa w czeskich Rudawach. Również później całą kadrę inżynieryjno-techniczną ustrońskich hut stanowili Niemcy, Austriacy lub zniemczeni Czesi. Polaków zatrudniano początkowo tylko jako niefachową siłę roboczą. Większość prac przy budowie huty wykonywali miejscowi chłopi w ramach pańszczyzny; jeszcze w 1837 r. odrabiało pańszczyznę w hucie 25 chłopów zaprzęgami, a 79 pieszo. Z czasem sprytni i pracowici miejscowi robotnicy stawali się cenionymi fachowcami: wytapiaczami, kowalami, walcownikami, formierzami, lecz dopiero ok. 1869 r. pierwszy ustronianin — hamernik Paweł Badura awansował na stanowisko mistrza w kuźnicy osi.
W 1780 r. oddano do użytku pierwszy obiekt przetwórczy huty — kuźnię „Adam”, zlokalizowaną w miejscu dzisiejszej fabryki. Niebawem w bezpośrednim sąsiedztwie wielkiego pieca w centrum wsi podjęła produkcję hamernia „Jan”. Równocześnie wszczęto prace związane z budową jazu na Wiśle w Obłaźcu i kanału (dzisiejsza Młynówka), służącego do spławiania drewna z wiślańskich lasów (3N). Ok. 1810 r. założono przy kuźni „Adam” zakład przetwórczy miedzi, przekształcony wkrótce w sporą hamernię kierowaną przez Jana Kohlhaupta. Sama kuźnia „Adam” została zamieniona w zakład produkujący wyroby żelazne i części maszyn, a w jej sąsiedztwie zbudowano w 1820 r. nową kuźnię „Albert”. W Ustroniu Górnym, w pobliżu dzisiejszego nadleśnicwa, zlokalizowana została pod koniec drugiego dziesięciolecia kuźnia „Krystyna”. Już wcześniej, bo od 1813 r. rozpoczęła pracę walcownia, dostarczająca żelazo taśmowe, prętowe oraz sztabowe; później otrzymała ona nazwę huty „Hildegarda”. Rozrastał się istniejący przy wielkim piecu, zwanym hutą „Klemens” warsztat naprawczy, zaś ok. 1820 r. była już tu czynna odlewnia.
Z biegiem czasu, w miarę gospodarczej aktywizacji wsi, pojawiły się w Ustroniu i inne obiekty. Inwentarz z 1823 r. wymienia browar, 4 młyny, tartak, cegielnię, piec wapienny i papiernię w Polanie. Ta ostatnia uległa w 1837 r. likwidacji, a w jej miejscu uruchomiono kuźnię „Teresa”.
Największy rozwój ustrońskich hut przypadł na lata 1840-70. Było to zasługą dr. Józefa Kalchberga, dyrektora cieszyńskich dóbr kameralnych w l. 1838-49 oraz inż. Ludwika Hoheneggera, dyrektora hutnictwa Komory od 1839 do 1864 r. Zwłaszcza drugiego z nich można nazwać twórcą nowoczesnego przemysłu hutniczego na Śląsku Cieszyńskim. Zarządził on m.in. szczegółowe badania geologiczne cieszyńskiego Podkarpacia, unowocześnił szereg urządzeń produkcyjnych, wprowadził wiele innowacji technicznych (m.in. efektywną metodę wzbogacania beskidzkich, niskoprocentowych rud, w 1852 r. opalanie wielkiego pieca koksem, a w latach sześćdziesiątych przejście w kuźniach i walcowniach z napędu wodnego na parowy); rozpoczął też wznosić hutę w Trzyńcu, która — budowana przez Ustroń — w ostatecznym rozrachunku stała się przyczyną jego upadku.
