UJSOŁY — duża wieś na granicy między „Workiem Raczańskim” a grupą Lipowskiej* i Pilska*, w dolinie źródłowego potoku Soły* o tej samej nazwie. Położona jest pomiędzy stokami Urówki i Muńcuła od zachodu i grzbietami opadającymi z rejonu Lipowskiej i Krawców Wierchu* od wschodu, na wysokości 540-600 m npm. Na terenie wsi zbiega się kilka dolin, jako że w górnej części Ujsołę* tworzą potoki Cichy i Glinka a w dolnej wpada Danielka i Bystra* (Zlatna).
Wieś założyli prawdopodobnie pasterze wołoscy z początkiem XVII w. (pierwsza wzmianka w Dziejopisie Żywieckim Komonieckiego dotyczy roku 1628. Pierwotna nazwa U Soły wywodzi się od określenia położenia lasu, na którym pierwsi osadnicy mieli tworzyć zarębki (polany do osiedlenia) i stawiać pierwsze zagrody. Gdy po rozbiorach Austria zajęta Żywiecczyznę, sprowadzeni z pobliskich Węgier urzędnicy zmienili nazwę na Uj Soła co po węgiersku znaczy Nowa Soła. Istnieją również dwie następne hipotezy, z których pierwsza głosi, że wieś założyli ci sami osadnicy wołoscy przybyli od strony węgierskiej, którzy wcześniej założyli niedaleką wieś Sól i nazwali ją Nowa Sól czyli po węgiersku Uj Sól. Druga natomiast mówi, że sol oznacza po wołosku (również we współczesnym rumuńskim) glebę, rolę, a sola — działkę, parcelę. Wówczas nazwę Ujsoł można odczytać jako nie pozbawiony sensu węgiersko-wołoski wyraz oznaczający Nową Rolę czy Nową Osadę. Tym bardziej, że nazwa w formie Ujsoł względnie Ujsól pojawia się w austriackich dokumentach. Ostatecznie nazwa ta pozostała do dziś w formie spolszczonej jako Ujsoły dla wsi a Ujsola dla potoku (wcześniej nazywanego Białą Sołą dla odróżnienia od drugiego głównego cieku źródłowego — wypływającej pod Zwardoniem* Czarnej Soły). Rozwój Ujsoł związany był nie tylko z gospodarką pasterską ale także zintesyfikowaną w XVIII w. gospodarką folwarczną i pozyskiwaniem w okolicznych lasach drewna (później dla potrzeb rozwijającego się nad środkową Solą przemysłu) . Nie bez znaczenia było również położenie przy trakcie na Górne Węgry przez przeł. Glinkę* (Ujsolską). W tych czasach w okolicy działali zbójnicy beskidzcy, z których najbardziej znanym był przybyły tu zza węgierskiej granicy Martyn Portasz. W XIX w. wybudowano w Ujsołach nowoczesny jak na tamte czasy tartak instalując w nim później maszynę parową oraz, w dolnej części, wsi urządzenia do spławu drewna (dla huty w Węgierskiej Górce*), zniszczone później przez powódź. W okresie międzywojennym zaczęto dostrzegać walory turystyczne Ujsoł. Wytyczono szlaki turystyczne, pojawili się pierwsi letnicy. Po II wojnie światowej, w związku z zamknięciem przejścia granicznego przez przeł. Glinkę i likwidacją odcinka szlaku biegnącego grzbietem granicznym między Rycerzową a Trzema Kopcami, Ujsoły nieco podupadły stając się górska wsią na uboczu. Niewątpliwie do ożywienia i rozpropagowania wsi przyczyniło się objęcie w 1978 roku przez PTTK patronatu nad gminą Ujsoły i nadania jej statusu gminy turystycznej. Planowane na 1997 rok (choć ciągle odwlekane) uruchomienie drogowego przejścia granicznego na Słowację przez przeł. Glinkę na pewno ożywi Ujsoły jeszcze bardziej (zanim to nastąpi 20.09.97 otwarto przejście piesze dla małego ruchu granicznego).
W centrum wsi, nieopodal skrzyżowania do Złatnej stoi kościół św. Józefa z 1939 roku o ciekawej kamiennej sylwetce. Zachowało się również kilka starych drewnianych chałup. Poniżej kościoła, niedaleko mostu działa punkt informacji turystycznej PTTK (tel. Ujsoły 41) zorganizowany tu właśnie w związku z patronatem. Komunikacja autobusowa PKS łączy Ujsoły z Żywcem i Rajczą*. Jednocześnie tu rozchodzą się linie autobusowe do Glinki*, Soblówki i Złatnej. Możliwości noclegowe są dość duże. Działa tu hotel, prywatne pensjonaty i kwatery, a 4 km w głąb doliny Danielki (już poza terenem objętym tym tomem przewodnika) schronisko studenckie (Chatka Chemików). W dolnej części wsi znajdują się te też domy wczasowe (również wyciąg narciarski) oraz zespól domków campingowych. Restauracja usytuowana jest w centrum w pobliżu kościoła, a także przy hotelu i pensjonacie. Wieś posiada kilka sklepów, ośrodek zdrowia, aptekę (przy drodze w kierunku Złatnej) i urząd gminny (powyżej kościoła), w którym ulokowana jest poczta. Przy głównym skrzyżowaniu znajduje się parking.
Powyżej poczty funkcjonuje wypożyczalnia sprzętu narciarskiego i rowerów górskich. Przed centrum, za mostem po prawej stronie w budynku należącym do tartaku mieści się prężnie działający dom kultury. Przy nim działa m.in. znany nie tylko w regionie, założony w 1948 roku Zespól Pieśni i Tańca Ujsoły oraz uczestnik wielu krajowych wystaw rzeźbiarz ludowy Józef Rataj. Drugim znanym zespołem regionalnym w Ujsołach jest działający od 1952 roku zespól Juhas specjalizujący się w rzadko już dziś spotykanych tańcach takich jak: sarna, hajduk siustany czy obyrtas. Znaną na Żywiecczyźnie literacką grupę Gronie reprezentuje w Ujsołach Wawrzyniec Hubka. We wsi corocznie (w sierpniu), w ramach Tygodnia Kultury Beskidzkiej, odbywa się impreza folklorystyczna Wawrzyńcowe Hudy. Nazwa pochodzi od dawnego zwyczaju palenia na wierzchołkach gór w wigilię dnia s’w. Wawrzyńca, specjalnie układanych stosów drewna. Przy ogniach tych (zwanych „hołda”) bawiono się, śpiewano i tańczono a dziewczęta biegały po zboczach z zapalonymi od stosu żagwiami.
