RAJCZA — duża wieś na zachodnim skraju Beskidu Żywieckiego u zbiegu Ujsoły* i Czarnej Soły tworzących odtąd Solę*. Położona na wysokości 490mnpm, liczy ok. 3,5 tys. mieszkańców i jest siedzibą gminy oraz centrum gospodarczym, administracyjnym i kulturalnym południowo-zachodniej Żywiecczyzny.
Istnieją różne przypuszczenia co do pochodzenia nazwy wsi. Według jednego z nich pochodzi ona od nazwiska Rayca, które pojawia się w zapiskach historycznych z tego regionu — lecz dawne spisy sołtysów i osadników Rajczy, obejmujące ponad 100 lat nie podają takiego nazwiska. Być może geneza nazwy wywodzi się od słowa raj, raja — oznaczającego bioto, mokradło. Błota takie występowały w kotlinach u zbiegu dużych potoków. Bardziej prawdopodobne jest pochodzenie od słowa „rajczula” używanego niekiedy po dziś dzień na Żywiecczyźnie, a oznaczającego koszar, zagrodę dla owiec, a więc mającego ścisły związek z osadnictwem pasterskim (wołoskim). Bez wątpienie nazwa wsi jest pierwotna względem nazwy szczytu Wielka Racza (Rayca). Nazwy Rajcza i Racza nie są odosobnione — występują w słowiańskich obszarach pasterskich: na Słowacji, Morawach, a także w Serbii. Dokładna data lokacji Rajczy nie jest znana. Prawdopodobnie już z początkiem XVII w. istniała tu pasterska osada wołoska. W 1626 roku pojawia się po raz pierwszy nazwa Rajcza w dokumencie wydanym przez królową Konstancję dotyczącym erekcji nowych kościołów na Żywiecczyźnie.
Najstarszym zabytkiem zachowanym w Rajczy jest obraz Matki Bożej, który wisi w głównym ołtarzu kościoła św. Wawrzyńca i św, Kazimierza. Malowidło będące kopią Obrazu Jasnogórskiego było własnością króla Jana Kazimierza, który do Madonny Częstochowskiej żywił szczególne nabożeństwo. W 1669 roku powracający z Francji do Ojczyzny król przebywał w Żywcu i ofiarował do budującego się właśnie w niedalekiej Rajczy kościoła wizerunek Matki Bożej (stąd Madonna rajczańska zwana jest Kazimierzowską, a drugim patronem kościoła jest św. Kazimierz Królewicz). Słynący laskami obraz czczony jest w okolicy po dziś dzień a Rajcza została uznana za jedno z czterech sanktuariów maryjnych na Żywiecczyźnie. Rajczański wizerunek bywa też zwany „Madonną z warkoczem” ponieważ przy jej lewym policzku pod welonem widoczny jest gruby warkocz. Obecny, nieciekawy architektonicznie ale okazały kościół pochodzący z 1890 roku stoi w centrum wsi — w miejscu poprzedniego drewnianego, właśnie z czasów Jana Kazimierza (jego budowę ukończono w 1674 roku a później został zakupiony i przeniesiony do wsi Orawska Leśna po południowej stronie granicy). W południowej części wsi, niedaleko rynku, po lewej stronie drogi w kierunku Ujsół* znajduje się dawny pałac Karola Stefana Habsburga (władający znaczna częścią Żywiecczyzny Habsburgowie byli również właścicielami Rajczy do 1914 roku). W czasie I wojny światowej urządzono w nim szpital wojskowy, obecnie w zaniedbanym nieco obiekcie mieści się sanatorium przeciwgruźlicze. Pałac położony jest w starym parku otoczonym murem. W sąsiedztwie zauważyć można pozostałości po niewielkich zakładach metalowych z 2. połowy XIX w., będących również własnością Habsburgów (staw, grobla). Na obrzeżach wsi (m.in. ul. Górska) można spotkać kilka starych, drewnianych chat góralskich, a w dolnej części wsi — starą przydrożną kuźnię.
W czasie okupacji hitlerowskiej Rajczę dotknęła „Akcja Żywiec” (patrz artykuł: Zarys dziejów, w ramach której wysiedlono ponad 120 polskich rodzin.
Przez Rajczę prowadzi linia kolejowa z Żywca do Zwardonia. Stacja kolejowa znajduje się w dolnej części wsi na orograficznie lewym brzegu Soły. Centrum wsi stanowi trójkątny ryneczek przy głównym skrzyżowaniu gdzie droga z Żywca rozgałęzia się do Zwardonia oraz do Ujsół i Glinki*. Rajcza posiada połączenia PKS z Żywcem oraz z sąsiednimi wsiami w bocznych dolinach. Główny przystanek znajduje się w rynku naprzeciw kościoła, drugi na wysokości stacji PKP. Choć Rajcza jest znaną na Żywiecczyźnie wsią letniskową i turystycznie ważnym punktem wypadowym w „Worek Raczański” baza noclegowa jest tutaj raczej skromna. Stanowią ją: kwatery prywatne oraz schronisko PTSM w Rajczy Nickulinie (boczna dolinka w kierunku wschodnim) i tamże prywatny ośrodek wypoczynkowy. Zjeść można w barach i restauracjach w rejonie rynku oraz przy uliczce Do Soły, prowadzącej w kierunku nadbrzeżnego parku z nieczynnym domem kultury. We wsi znajduje się także kilka sklepów, ośrodek zdrowia, dwie apteki, posterunek policji, straż pożarna, poczta i urząd gminny w rynku. Stacja benzynowa (ostatnia prced granicą) położona jest za skrzyżowaniem w kierunku Ujsół.
Trasa 7Ż.
